CATÁLOGO DE LAS LENGUAS INDÍGENAS NACIONALES
-
cuu chi iin tutu nu vachi ndihi cuhva cha iyo tuhun cha cahan ñivi ñuhun Ñucohyo
-
Ndihi cuhva cha cahan ñivi cha iyo ñuhun Ñucohyo cuhva cha cahan maan ñi chi ñi ta cuhva nu iyo ñi. Cuu tava cun tutu can tu cuni cun. Tuhun cha ndaa ihya cuu chi tutu cha vachi ndihi tuhun cha cahan ñivi ñuhun Ñucohyo cuhva cha cahan maan ñi chi, ta cuhva nu iyo ñi cha quee chi nu tutu cha ndehe ndihi ñivi ñuhun Ñucohyo ya. Tutu ya iyo chi cuenda nu uvi ta nu sandihi cuenda >INALI, ya, ta cuhva cha nduvi nuun ndihi vehe ya ta ndoo chi tiñu cha cua savaha ñi "catálogo de lenguas indigenas mexicanas" tutu cha vachi ndihi tuhun cha cahan ñivi cha iyo Ñucohyo, cuhva cha cahan articulo 20 cha vachi nu Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas LGDLPI
INALI ya chaha chi cuenda cuhva cha quee tiñu savaha xihna cuii chi tichi cuiya 2005, ta tiñu cha savaha chi cuu tutu nu quee ndihi tuhun cha cahan ñivi iyo Ñucohyo ya, chi ndihi tutu nahnu nu vachi cuhva cha quechaha iyo chi. Tichi tiñu ya indi 150 mapa cha savaha tiñu cuhva cha sacuaha Instituto Nacional de Estadistio chi Geografia chi Informatica tichi cuiya 2000. Ta nu mapa can vachi ndihi cuhva cha iyo ñuhun iin iin ñuun nu iyo ñivi ñuun tichi ñuhun ya, ta chaha chi cuenda yoso tahan ñivi cha cahan ñi tuhun maan ñi.
Cha uvi cha ndacu chi cuu cha ndehe chi ndihi tuhun cha cahan ñivi ñuun, ta ndoo chi cuhva cha cahan tahan maan ñi chi ñuun ñi.
Ndihi cuhva cha sacuaha INALI can ndihi cuhva cha iyo tuhun cha cahan ñivi tichi ñuhun Ñucohyo ya ii xaan caa chi cuhva cha sacuaha ñi chi cha cua savaha ñi tutu nu cua cunda ndihi tuhun can. An ndico cha sanducachi chi cuhva cha iyo an cuhva chahan tiñu iin tuhun cha iyo Ñucohyo ya, ta cua iin cha chacoo nda ni tiempo cha cha cundaca ñahan ra cuu rey, ta saxini ñivi ti ituhun ni tuhun cahan ndihi ñivi, ta ña cati chi cha cuaha xaan tuhun cahan ñivi, ta chaha chi cuhva cha nu iyo chi, ta ndaa iti vachi chi.
Tichi nu satiñu INALI ya chi ndihi cuhva cha iyo tuhun cha iyo Ñucohyo ya cuu chu uni cuhva, ta quechaha chi cha luhu ca ta cuahan chi cha cha sucu ca:
-
Sacuaha chi cuhva cha iyo ndihi tuhun, ta cuhva cha iyo maan ñivi cha cahan chi, ta cuhva can savaha tiñu catalogo can, ta cua ndehe tahan chi cua sanduchaa chi ndihi cuhva cha cuahan ca nihin tuni ini tiñu chi. Ta vitin cua ndehe yo cuhva cha taa tiñu chihin chi cha cuu chi tuhun cha cahan ñivi ñuun ñuhun Ñucohyo.
Ndaa iti vachi chi
Chehe cuu chi cha iin ni iti chiyo vachi chi, ta cuhva cha cuahan nducuaha chi ta cuhva cha iyo chi, ta cuhva cha cuni nduvi nuun chi ta cuhva cha cahan tiñu chi.
Uchi iin cuhva cha iyo tuhun iti chiyo ñuhun ya, ta iyo iin chi ñuhun Ñucohyo ya. Ta ndihi tuhun ya iyo chi iti xini ta iti xuu iti chiyo ñuhun ya, ta cuu chi tuhun:
-
Cuhva cha iyo tuhun cahan ñivi
Cuhva cha iyo cha nduvi nuun ndihi tuhun chahan chi mahñu cuhva cha tiso tiñu chi ihya. Ta cuhva cha cahan tiñu chi iin iin tuhun cuu chi cha ndoo chi tacan.
Ta cuhva cha ndoo sivi ndihi tuhun can cuhva can vachi chi nu tutu ya cha cuu chi chi iin ñuun ta uvi uni cuhva cha cahan tiñu chi. Ta cua ndihi tuhun cha cuu tepehua, vati vachi cuhva cha cahan maan ñivi ñuun can chi, ta cuhva cha iyo ñi cuu chi, ta tichi tuhun ya quee uni tahan chi cati inuun cahan tiñu chi, soco ta cua tuhun cha cuu maya, cahan ñivi chi tichi nu cuu chi Yucatan, ta ña cuaha chi, ta chacan ndoo chi cha cuu chi ituhun ni tuhun nu tutu ya.
Uvi cuhva chacunda chi cuhva cha vachi ndihi tuhun can, cha xihna cuii cuu chi tu cha iin ni cuhva cahan tiñu chi, ta chacan tiso tiñu iin cuhva cha cua savaha cha cua ndehe tiñu ndaa cha cuu iin chi ta ndaa cha cuu inca chi cha cuendaa iti chiyo iyo chi cuhva cha ndoo chi cha sacuaha tiñu chi, ta cua tuhun chontal cha iyo Ñunduva chi tuhun chontal cha iyo iti Tabasco iti chiyo cahan tiñu maya. Ta cha uvi can cuu chi cha ndihi tuhun cha cahan tiñu inca ñuhun, ta cuhva cha ndaa chi ihya cuu chi cuhva cha cahan maan ñivi can chi ñuun ñi. Ta cha cuu tuhun cha iyo iti Guatemala ndoo chi cuhva cha sacuaha vehe cha nani Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala, cuhva cha nduvi nuun ñi nu satiñu ñi cha cuu Acuerdos de Paz Firme y Duradera tichi yoo diciembre 1996, ta savaha tiñu chi cha ndihi chi cha xihna cuii cua taa tiñu sivi ndaa iti chiyo iyo tuhun can cuhva cha chacoo chi tiempu iti chata ta cuhva cha iyo maan ñivi maya cha iyo iti Guatemala, ta cha uvi cuu chi cha cua taa xihna cuii tiñu letra cahnu chi letra cha quechaha sivi chi. Ta tuhun Kickapoo cha tiñu tiñu chi cuhva cha cahan tiñu tuhun yanqu.
68 cuhva cha iyo ndihi tuhun, ta vachi chi letra a ta sandihi chi chi letra z
-
Cuhva cha sama uxu uxu iin iin tuhun
Ndihi nuun ni tuhun iyo ta cuaha xaan chi iyo. Ta cuu chi cha: a) Cuhva cha taa tiñu chi ta ndusu letra chi ta sanduvi nuun tiñu chi chi inca tuhun cha nihin tuni ini chi, b) cuhva cha nihin tuni ini iin iin ñuun cuhva cha cahan iin iin tahan ñi ta sanduvi nuun tiñu chi chi inca tuhun cha nihin tuni ini chi.
Chehe chatiñu xaan ca ñivi cha cahan iin tuhun ñuun chi sestilla cha cuni ñi coto ñi cuhva cha iyo chi, ta cuhva chacunda chi ta cuhva cha cuni maan ñivi ñuun can cha iyo yatin.
Iin cha ndicha cuu chi cha cuaha xaan tuhun iyo Ñucohyo ya cuhva cha sacuaha tiñu, ta nducu tiñu cuhva cha na ña cua tava ndaa tiñu ndihi chi, ta chacan INALI ya nducu chi cuhva cha cua ndoo ndihi tuhun can cha cuu chi iin tuhun, ta cua sestilla, nu cuu chi iin nu sacuaha ñivi, iin nu cuu chi chi ñivi cha satiñu cuenda ra cumitiñu, nu chahan ñivi cuhvi, ta nu chinu tutu cha chini ñuhun ñivi.
Iin iin ñuun ta savaha chi cuhva cha cuni maan chi a) Iin cha sacunani ñi tuhun ñi chi tuhun cahan maan ñi, ta inca b) cahan ñi chi cuhva cha cahan inca ñuun cha cha cahnu vihi ca chi chi.
Tu cha cuni ca cun coto cun cuenda chi sacuaha cuhva cha iyo chi. agrupaciones lingüísticas.