Ko’olel ichil u k’ájláayil Yucatáne’ ku k’uchul tak Palacio Cantón ti’ le e’esajil “Ko’olel, u jelbesa’al bej”

 

Jump’éel xíimbal líik’ul le yáax ko’olel k’aj óola’ano’, tak le túumben ko’olel bixi’ilo’obo’.

Yéetel 174 u p’éelal nu’ukulo’obe’, ichil jach úuchbentak, jats’utstak, e’esaj ba’alo’ob, oochelo’ob yéetel u ba’alba’alil máako’obe’, ku tsikbalta’al le k’ajláay yéetel uláak’ paakato’.

 

Jumpéel t’uubtuukul yo’olal le petenlu’umil ko’olelo’obo’ yéetel bix tu jelbesajo’ob u bejil tu tojil u tojbe’enil wíinik.

COMUNICADO A MEDIOS No. 13
(Lengua maya)

Mérida, Yuc, 10 de marzo de 2018.- Le Instituto Nacional ti’ Antropología yéetel Historiao’ ku na’atik le kúuchil e’esajilo’obo’ je’elbix kúuchilo’obil k’ajláay, ba’ale’ beyxan je’elbix kúuchilo’ob ku patiko’ob nojtuukulo’ob yéetel xan ku páajtal u jelbesiko’ob suukilo’ob yéetel u jump’íitkuunsik talamilo’ob.

Ikil u jets’k’áatchi’itik tu’ux yaan ko’olel ichil k’ajláay. Tu’ux yaan u t’aanilo’ob tsikbaltik yéetel xan máakalmáak u k’aba’ob yéetel ba’axo’ob tu sen beetajo’ob ku beeta’al tu Kúuchil e’esajilo’obil Petenlu’um Palacio Cantón, tu nojkaajil Jo’, Yucatán, je’elbix jump’éel núukajile’, “Ko’olel, u jelbesa’al bej”, jump’éel e’esajil tu yóok’olal ko’olelo’ob tu táan u paakat ko’olelo’ob; líik’ul le yáax k’aj óola’ano’ tak le túumben ko’olel bixi’ilo’obo’.

Bey túuno’, Ko’olel, t’aan ichil maayat’aan u k’áat u ya’al “mujer”, ku ye’esik ba’ax u k’áat u ya’al ichil u nuukil yéetel u taamil na’at, ku beetik u tuukul máak yóok’olal ba’alo’ob ucha’an, péeksaj máako’ob, ts’áaj tuukulo’ob yéetel u yaanilo’ob, ba’alo’ob úuche’ ma’ tu tsikbalta’al. K’ajláaye’ ku ch’a’ik jump’éel jela’an juumt’aan uti’al u ye’esik yéetel u táan óoltik u kuxtal yéetel u k’ajláay ko’olelo’ob, uti’al u péeksik tuukulo’ob tu báak’pach u bixi’il u yaantalo’ob, u máakil yéetel le k’asbe’enilo’.

“Ko’olel, u jelbesa’al bej” ku ye’esik u yich, u k’aaba’ yéetel u pachk’aaba’ máaxo’ob u jelbesmajo’ob yéetel u meentmajo’ob u k’ajláayil Yucatán ichil óoxt’o’ol tsikbal: le uti’al le jejeláas k’iinilo’ob yéetel u nu’ukulilo’obo’; le uti’al u ye’esajilo’ob ku meentik u yila’al u tuukulil le jejeláas k’iinilo’obo’; yéetel xan le uti’al u kuxtal óoli’ 90 u túulul ko’olelo’ob u jelbesmajo’ob le bejo’ yéetel xan xuulul táan u meentiko’ob. Uti’al tuláakal le je’elo’ ku betk’ajal ichil kamp’éel jáajatsal nojtuukul:

“Maayáaj ko’olelo’ob táanil” ku k’a’ajsik u chuun ka’ajaats úuchben maayáaj kaajo’ob yéetel u nojmeyaj ko’olel líik’ul u noj chuuntsikbalil u beetk’ajal yóok’ol kaab. Leti’ xan u chuun ba’ate’eltáambal yéetel mu’uk’a’ankuunsajil ko’olelo’ob ti’ líik’saj ba’ate’eltáambal jach k’a’ajsajbe’en je’elbix le Ba’ate’el Ch’i’ilankaabilo’obo’, je’elbix xan u chuun u jets’tuukulil maayáaj kaaj tak bejla’ k’iine’.

“U muuk’ tuukulo’ob”, ku ye’esik le jelbesajilo’ob j-úuch tu paach le pets’táambalo’, tak u tsolja’abilo’ob XIX, leka páajchaj u nupikubáaj le petenlu’umil ko’olelo’ob ti’ le jáalk’ab tuukulo’obo’, u páajtal u xooko’ob, yéetel xan u much’ikubáajo’ob ti’ jump’éel péeksaj máako’ob uti’al u k’áatik u tojbe’enilo’ob tu táan le úuchben suuka’anil le kaajo’obo’.

Ichil “Jáalk’abil yéetel tojbe’enilo’obe’”, ku yila’al bix Yucatáne’ ku p’áatal je’elbix u lu’umil feminismo way México yéetel Latinoaméricae’ yéetel le Yáax Múultsikbaltáambal ko’olelo’ob tu ja’abil 1916, leti’ le yáax u táakpajal ko’olel ti’ jump’éel nojba’al je’ex lela’ te’ nojlu’uma’ yéetel xan jump’éel e’esajil tu táan yóok’ol kaab.

Tu ts’ooke’, “Jelbesaj yéetel  jets’ meentaj”, ku nats’ik máak ti’ le éetk’iinil yóok’ol kaaba’, tu’ux ku ye’esik le máaxo’ob yáax táakpajo’ob ti’ jejeláas ba’alo’ob yéetel xan xuulul táan u ba’ate’elo’ob uti’al u máansiko’ob talamilo’obo’, je’elbix le loobilaj máakilo’ yéeel xan u táan óolta’al le túumben ko’olel bixi’ilo’obo’.

Le e’esajila’ ku meentk’ajal yéetel úuchben nu’ukulo’obil jejeláas ba’axil beeta’an, je’elbix póola’an tuunich, k’at yéetel ya’ax tuunich; ts’íibil k’abil ju’uno’ob, úuchben yéetel túumben oochelo’ob, boono’ob, póola’an chíikulalo’ob, úuchben nu’ukulo’ob, pata’an ba’alo’ob yéetel táabsa’an e’esaj bixil kuxtal.

Le nu’ukulo’oba’ ku taalo’ob ti’ Museo Palacio Cantón; Tuukulmeyajil Nojkúuchilil Chichén Itzá; Tuukulmeyajil Nojkúuchilil Ek' Balam; Centro INAH Campeche; Museo Arqueológicoil  Hecelchakán; Museo del Fuerteil San Miguel; Fondo Reservado CEPHCIS-UNAM; Fototeca Pedro Guerra ti’ Facultadil Antropologíail UADY; Archivo Generalil U Péetlúmil Yucatán (AGEY): Fondo Colonial yéetel Fondo Rita Cetina; Archivo Históricoil Arquidiócesis ti’ Yucatán (AHAY); Biblioteca Yucatanense: Biblioteca Crescencio Carrillo y Ancona yéetel Fondo Reservado; je’elbix xan uti’al e’esajil máako’ob yéetel éetk’iinil táabsaj oochelo’ob.

Ti’ u yáantajil u kanáanta’al u ma’alob meyajile’ tu nupajubáaj Georgina Rosado Rosado, Miriam Judith Gallegos, Dulce María Sauri Riancho yéetel Ana Patricia Martínez Huchim; jo’olinta’ano’ob tumen Ana Méndez Petterson yéetel Giovana Jaspersen tu jaatsil Palacio Cantón, ixkanáantaj meyaj yéetel u ixjo’olpóopil le kúuchila’ e’esajila’.

Ti’ le tuukulmeyaja’ tu nupajubáaj xan U Jala’achil u Péetlu’umil Yucatán, ti’ u Secretaria Generalil Gobierno yéetel U Méek’tankaajil Jo’, tu’ux ku ye’espajal u taakil u ye’esa’al u paakatil jejeláas máakil tuláakal tu’ux ka k’uchul ti’ tuláakal u jáajatsal jala’achil uti’al u kaxta’al jump’éel táankaajil yéetel p’is óolal yéetel keetil. Bey xan U Noj Mola’ayil Máasewal T’aano’ob (INALI) uti’al u páajtal u yaantal u ts’íibil ich maayat’aan yéetel kúuchilo’ob u’uyaj, ku ye’esik u táanilkuunta’al u meyajil u nojbe’ekuunsa’al maayat’aan ti’ táankaaj kúuchilo’ob.

Beyo’ le e’esajila’ u ye’esajil múulmeyaj uti’al u ts’íibta’al u k’ajláayil bejla’ k’iine’ yéetel k’iinilo’ob kun taal; ku ye’esik e’esajil kúuchilo’ob je’elbix kúuchilo’obil mu’uk’a’ankuunsaj, yéetel bejo’ob uti’al u yéensa’al toopbáajil yéetel xan u ye’esa’al jejeláasil je’elbix u mootsil ayik’alil ichil le éetk’iinil yóok’ol kaaba’.

Le e’esajila’ je’ek’abta’ab tu k’iinil 8 ti’ marzo, tu nojtuukulil u k’iimbesa’al u Yóok’olkaabil K’iinil Ko’olel tu ka’analil Museo Regionalil Antropología Palacio Cantón.